Rys historyczny

Zobacz: Ujazd na starej fotografii

Ujazd należy do najstarszych miast na Śląsku. Pierwsza, pisana wzmianka o dobrach ujazdowskich znalazła się w dokumencie Papieża Hadriana IV - bulli prefekcyjnej z dnia 23 kwietnia 1155 r. Za datę uzyskania praw miejskich uznaje się 25 maja 1223 r, kiedy to biskup wrocławski Wawrzyniec wystawił dokument lokacyjny, w którym wyszczególniono również dobra biskupie związane z Ujazdem, a to: Ujeździec (dzisiaj Stary Ujazd), Jaryszów, Zimna Wódka, Poniszowice, Niekarmina, Niewiesie i od 1235 r. - Klucz.

Wykonawcą postanowień biskupich był wójt nyski - Walter. Jednym z jego następców był proboszcz ujazdowski Stanisław, którego istnienie świadczy o funkcjonowaniu w tamtym czasie kościoła i ustanowieniu parafii. Inne źródła donoszą, że w roku 1260 miasto posiadało samorząd i rozwijało się pomyślnie aż do XVII wieku, jako lokalny ośrodek rzemieślniczy i ważny, handlowy punkt tranzytowy.

Na przestrzeni wieków Ujazd wielokrotnie zmieniał właścicieli. W 1740 r., po wojnie austriacko-pruskiej, znalazł się w państwie pruskim. W nowym układzie administracyjnym miasto podlegało VI Departamentowi Kamery Wrocławskiej oraz pruskiej władzy skarbowej.

Wiek XVII i XVIII nie był okresem pomyślnym dla rozwoju Ujazdu. Wojny: trzydziestoletnia (1618-1648), austriacko-pruska (1740-1763) oraz wielkie pożary w latach 1666, 1676, 1770 zdziesiątkowały ludność i zniszczyły wiele zabudowań wraz z dobytkiem i inwentarzem, przynosząc znaczne osłabienie gospodarcze. Szansę na poprawę sytuacji gospodarczej przekreślał fakt powstania w tym czasie nowego szlaku handlowego Kraków - Wrocław omijającego Ujazd. 

W zupełnie nowy okres wszedł Ujazd i wiele innych miast śląskich, po 1815 r. - po wojnach napoleońskich. Wprowadzono wtedy wybieralny samorząd oraz ogłoszono wolność handlu i rzemiosła. W roku 1838 majątek i zamek ujazdowski znalazł się w rękach rodziny Hohenlohe-Oehringen, w której posiadaniu pozostawał aż do 1945 r.

W I poł. XIX wieku nastąpiło znaczne ożywienie gospodarcze i szybsze tempo rozwoju miasta za sprawą uruchomienia Kanału Gliwickiego. Niestety dalsze lata przyniosły stagnację. Dał o sobie znać brak dogodnego dojazdu do miasta. Uruchomiona w 1848 r. linia kolejowa z Wrocławia do Mysłowic ominęła niestety miasto. Brak było także dogodnych połączeń drogowych ze Strzelcami - stolicą powiatu, do którego został włączony Ujazd.

Do końca XVIII w. teren dzisiejszej gminy Ujazd zamieszkiwała ludność pochodzenia polskiego kultywująca swe tradycje, jednak w XIX wieku wskutek kolonizacji tych ziem osadnikami niemieckimi i postępującej germanizacji miasto stało się ośrodkiem o wyraźnie niemieckim charakterze. W roku 1900 75% mieszkańców posługiwało się językiem niemieckim, jako językiem ojczystym. W 1921 r., po trzecim powstaniu śląskim, Ujazd znalazł się po niemieckiej stronie granicy. W 1937 r. w ramach przeprowadzonej przez władze hitlerowskie akcji zacierania nazw polskich na Śląsku zmieniono również nazwę Ujazdu na Bischofstal.

W toku działań wojennych w 1945 r. Ujazd został zniszczony w prawie 70%. Największemu zniszczeniu uległ rynek wraz z ratuszem, przyległe do niego ulice oraz zamek. Ludność pochodzenia niemieckiego opuściła miasto - pozostało w nim zaledwie 400 osób. Wraz z odbudową zniszczeń wojennych powoli wzrastała również liczba mieszkańców głównie za sprawą napływu repatriantów i przesiedleńców z kresów wschodnich. W roku 1946 było ich 2986.
Śladem dawnych dziejów tej ziemi są zabytki głównie architektury sakralnej:


Kościół parafialny p.w. św. Andrzeja Apostoła

Pierwsza wzmianka o tej budowli pochodzi z 1285 roku. Obecny kościół barokowy, ufundowany przez Mikołaja Kochcickiego zbudowano w 1613 roku. W XVIII wieku został on przebudowany, a w II poł. XIX wieku dodano murowane, neogotyckie wieże. W okresie międzywojennym dobudowano zakrystię i salę parafialną oraz przedłużono prezbiterium o dodatkowe przęsło w kierunku wschodnim. W kościele znajduje się renesansowy obraz malowany na desce z II poł. XVI wieku, przedstawiający Matkę Boską z Dzieciątkiem pomiędzy św. Barbarą i św. Dorotą. Przed kościołem stoją kamienne figury: rokokowa św. Józefa z Dzieciątkiem z 1749 r. i św. Jana Nepomucena z XVIII wieku.


Kościół pątniczy p.w. Nawiedzenia NMP

Kilkaset metrów w kierunku wschodnim od miasta, przy drodze do Gliwic w latach 1858-1862 zbudowano, na miejscu dawnej kaplicy z 1749 r., murowany kościółek w stylu neogotyckim. W 1826 roku poświęcono kaplicę. Budowa tej świątyni związana jest z legendą o cudownych właściwościach wody z pobliskiego źródełka.


Ruiny zamku

Pierwotną budowlę zamkową wzniesiono na wzgórzu dominującym nad miastem, zapewne jeszcze w XIII wieku, jako siedzibę biskupią. Istniejący, renesansowy budynek powstał w 1580 r. Przebudowywano go wielokrotnie: w 1660 r., w XVIII wieku i w końcu XIX wieku. Ostatnimi właścicielami zamku byli hrabiowie Hohenlohe-Oehringen. Wypalony i zniszczony w 1945 roku do dzisiaj znajduje się w ruinie.


Spichlerz

W północno-wschodnim narożniku rynku (Pl. 1 Maja), przy ul. Szkolnej znajduje się XVIII-wieczny, trzykondygnacyjny, murowany spichlerz. Obecnie budynek nie jest wykorzystywany.


Kapliczki i domy

Przy ulicy Traugutta i Sławięcickiej, niedaleko rynku, odnaleźć można dwie murowane kapliczki. Pierwsza pochodzi z XVIII wieku. Druga powstała w wieku XIX.

Z dawnej zabudowy mieszkalnej Ujazdu pozostały domy z końca XVIII wieku przy ul. 3 Maja, narożny, parterowy przy ul. Powstańców i podobny przy ul. Sienkiewicza. Przy ul. Szkolnej znajduje się większy, piętrowy, klasycystyczny budynek dawnej szkoły. Kilka zabytkowych budynków zlokalizowanych jest także przy ul. Traugutta i Chopina.